ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 3، خرداد 1402 ، شماره پی در پی 85

تحلیل زنجیره های واژگان مثبت در دیوان شمس تبریزی

صفحه (217 - 240)
پروین‌دخت رضایی مجدآبادی ، حسین پارسایی (نویسنده مسئول)، رضا فرصتی جویباری
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1401

چکیده

زمینه و هدف: دیوان شمس بازتابی از آراء و اندیشه های مولانا است که بسیاری از واژگان آن در هر دو محور همنشینی و جانشینی دارای بار معنایی مثبت است و چونان زنجیری بافت کلام را در خدمت افکار خالق آن درمی‌آورد؛ چنانکه یکی از روانشناسان شهیر غربی، مارتین سلیگمن، نظر خویش را از نشانگان درماندگی آموخته شده، به آثار نافذ احساسات مثبت معطوف داشته ‌است. هدف از این جستار بررسی و تحلیل غزلها و بررسی زنجیره های واژگانی مثبت مولانا در دیوان شمس طبق نظریۀ روانشناسی مثبت‌گرای مارتین سلیگمن است.

روش مطالعه: پژوهش حاضر بعنوان پژوهشی بنیادی با استفاده از روشهای استدلال و تحلیل عقلانی و بر پایۀ مطالعات کتابخانه ای بهره جسته و به مقولۀ تحلیل زنجیره های واژگان مثبت با تکیه بر مؤلفه های مثبت‌گرای مارتین سلیگمن و تأثیر آن بر دیوان شمس تبریزی پرداخته ‌است. جامعۀ آماری سه هزار بیت از کتاب ده جلدی کلیات شمس مولوی، براساس نسخه بدیع الزمان فروزانفر با تصحیحات و حواشی وی است.

یافته‎ها: همۀ مؤلفه های روانشناسی مثبت‌گرای سلیگمن در کلیات شمس مشاهده شده ‌است. درصد فضیلتهای مثبت سلیگمن در دیوان شمس بدین‎ ترتیب است: تعالی با %43/42 رتبۀ نخست فضیلتها را به خود اختصاص داده ‌است. خرد و دانایی با %61/20 در رتبۀ دوم است. شجاعت با %28/17در رتبۀ سوم قرار دارد. نوع‌دوستی با %10/14، اعتدال با %62/4 و عدالت‌جویی با %96/0رتبه های بعدی را به خود اختصاص داده اند. قابلیتهای عشق با %54/74، رهبری با %38/65 و کمال با %96/53 بیشترین و قابلیتهای شوخ‌طبعی با %78/0، عدالت‌جویی با %96/0 و پایداری با %92/7 کمترین نمود را داشته اند.

نتیجه گیری: بهره گیری از این دست مفاهیم و واژگان مثبت در دیوان شمس، علاوه بر آنکه موجب رهیابی مخاطب به شهر عشق مولانا میگردد، در ایجاد تحول روانی و تغییر نگرش و ارتقای کیفیت زندگی مخاطب مؤثر است. انطباق عناصر زبانی و فکری مثبت مولانا در دیوان شمس با آرای سلیگمن، این دو سرمایۀ معنوی و انسان‌ساز، با فاصلۀ زمانی هشت قرن اصلیترین نتیجه و محصول این پژوهش است. اندیشه ها و مؤلفه های سلیگمن بمثابۀ موضوع و دنیای برین برساخته مولانا در دیوان شمس بمنزلۀ مصداق و عقربۀ قطب‌نمای حیات متعالی انسانی، ائتلافی شگفت و بی‌بدیل پدید آورده اند که از دو نظرگاه علمی و هنری ادبیات و روانشناسی قابل‌اتکا و ثمربخشند.

کلمات کلیدی
مولانا , دیوان شمس , مارتین سلیگمن , روانشناسی مثبت‌گرا.

• آرگایل، مایکل. (1382). روانشناسی شادی، ترجمۀ فاطمه بهرامی و دیگران، اصفهان: جهاد دانشگاهی، ص98.
• آل عصفور، محمد. (1385). «انسان کامل و انسان‌شناسی مولانا». کاوشنامه، دانشگاه یزد. (12) 7، صص95-127.
• سلیگمن، مارتین. (1400). شکوفایی روانشناسی مثبتگرا، ترجمۀ امیر کامکار و سکینه هژبریان، تهران: روان.
• سلیگمن، مارتین. (1398). شادمانی درونی. ترجمۀ مصطفی تبریزی و دیگران، تهران: دانژه.
• شریعتمداری، علی. (1399). روانشناسی تربیتی، تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ص409.
• فرانکلین، ساموئل. (1390). روانشناسی شادی، ترجمۀ علیرضا سهرابی و فرامرز سهرابی. تهران: پندار تابان، ص37.
• فردریکسون، باربارا. (1395). مثبت‌گرایی، ترجمۀ نسرین پارسا، تهران: جوانۀ رشد، صص46-49.
• کاویانی محمد و موسوی، سمیه سادات. (1389). «تحلیل روانشناختی دیدگاه مولوی در موضوع نوع‌دوستی». مجلۀ علامه. (26) 10، صص97–126.
• موسوی، سیده افروز و دیگران. (1389). «اثربخشی آموزش مهارتهای خودنظم‌بخشی بر شادکامی دانش‌آموزان دختر اول دبیرستانی». نشریۀ مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان. (4) 8، صص103-120.
• مولوی، جلال الدین محمد. (1378). کلیات شمس یا دیوان کبیر، با تصحیحات و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، ده جلد، تهران: امیرکبیر.
• Angla.L, et. al. (2004). positive psychology in clinical practice. published onlin review in advance on December 17.
• Seligman, M. & Pterson, C. (2005). “psychology progress, empirical validation of interventions”. The American Psychological Association, 60 (5), PP.410-421.